ЕББҚ балалардың мінездемесі олардың көрсеткіштеріне қатысты, солардан кемістік анықталады. Оның әрі қарайғы қызметі осыған байланысты. Л. С. Выготский ЕББҚ балаларды бала тәжірибесін қалыптастыруға бағытталған әр түрлі әлеуметтік маңызды қызметке кіргізу қажеттілігін белгілеген. Л.С. Выготский «Кемістік құрылымы» түсінігін енгізді.
Бірінші бұзушылық өзінен кейін дамуда екінші екінші бұзушылықты ертеді. Бастапқыда ерте, мектепке дейінгі жаста бірінші мен екінші бұзушылықтар ұқсас болуы мүмкін. Екнші бұзушылық жүйелі түрде болады және ол баланың психикалық дамуының барлық құрылымын өзгертеді.
В.А. Лапшин және Б.П. Пузановтың ұсынған жіктеуі бойынша келесі санатта даму бұзушылығымен балаларды анықтаған:
1) есту бұзушылығымен балалар (саңырау, нашар еститіндер);
2) көру бұзушылығымен балалар (соқыр, нашар көретіндер);
3) сөйлеубұзушылығымен балалар;
4) зияткерлік бұзушылығымен балалар (ақыл-есі кем балалар);
5) психикалық дамуы тежелген балалар (ПДТБ);
6) тірек-қимыл аппараты бұзушылығымен балалар (ТҚАББ);
7) эмоционалдық-еріктік сфераның бұзылуымен балалар;
8) көптеген бұзушылықтармен балалар (2 немесе 3 бұзушылықтардың тіркесуі).
ЕББҚ балалардың болу себептері
- пренатальды (баланың тууына дейін): бұл анасының ауруы болуы мүмкін, жүйке бұзылыстары, зақымдар, тұқым қуалаушылық;
- (туылған): бұл қиын босану, тым тез босану, медициналық араласу болуы мүмкін;
- босанғаннан кейінгі (туғаннан кейін): мысалы, баланың соғылуы, құлауы.
Көру бұзушылығымен балалар
Нашар көретін балалар көруі, жұмысқа қабілеті, материалды меңгеруде шаршауы және жылдамдығы бойынша бір-бірінен айтарлықтай ерекшеленеді. Бұл елеулі дәрежеде олардың көруінің бұзылуымен, кемістіктің болуымен және жеке ерекшеліктеріне байланысты.
Мұндай балалар эмоционалды жәбірленгіш, ренжігіш.Жанжалдық, қауырттылық, қатынас бойынша өз әріптесін түсінуге қабілетсіздікбарлығы оны осындай күйге түсіреді. Мұндай балаларда сөйлеу тілі нашар дамыған. Олардың ойындары жай балалардың ойындарымен салыстырғанда аз жайылуымен ерекшеленеді.
Сөйлеудің қиын бұзушылықтарымен балалар
Сөйлеудің қиын бұзушылықтарымен балалардың сөйлеу дамуының ерекшеліктері
Олардың тұлға ретінде қалыптасуына, барлық психикалық үрдістердің қалыптасуына әсер етеді. Балаларда психологиялық-педагогикалық ерекшеліктердің қатары бар, олар әлеуметтік бейімделуді қиындатады және түзетуді талап етеді.
Особенности речевой деятельности отражаются на формировании у детей сенсорной, интеллектуальной и аффективно-волевой сфер. Оларда қабылдау назары жеткіліксіз, оны таратуда мүмкіншіліктері шектеулі. Есте сақтау қабілеттері төмен. Өзге психикалық үрдістердің қалыптасуы да төмен.Ойлау-сөйлеу дамуы қалып қойған соң, олар талдау, бөлшектеу, салыстыру, қорытындылауды үлкен еңбекпен меңгереді.
Соматикалық ауыратын балалар
Мұндай балалар бірінші қарағанда өзгелерден айырмашылығы жоқ сияқты. Олардың танымдық сферасы нашар дамыған, тұлғаның дамымауы, зияткерлік енжарлық, қабылданған ақпарат көлемінің шектелуі байқалады, сабаққа қызығушылығы тез жоғалады.
Ақыл-есі кемістігімен балалар
Дамудың психикалық патологиясы бар балалардың арасында көбі ақыл-есі кем балалар. Олардың көбі — олигофрениктер.
Олигофрения — бұлОЖЖ бұзылу нәтижесінде туған ақыл-есі және психикалық дамуы жеткіліксіз түрі, бірінші кезекте ми қыртысы, пренаталды (құрсақ ішілік), туылған (босану кезінде) немесебосанғаннан кейінгі ( ең ерте кезеңінде)кезеңдер. Олигофрения кезінде кемшілікті үш дәрежеге бөледі: ақымақтық, ақымақтық жәнеәлсіздік. Құқықтық қатынаста алғашқы екеуі әрекетке қабілетсіз болып табылады және оларға ата-аналар немесе оларды алмастырушы тұлғалар бекітіледі.
Кемістігі бар балалар өмірлерінің бірінші күнінен бастап әдеттегі балалардың дамуынан ерекшеленеді. Олардың физикалық дамуында тежелу байқалады, жалпы психологиялық жігерсіздік, қоршаған ортаға қызығушылық төмен.Олардың көбі тек 4-5 жаста ғана сөйлей бастайды. Мұндай балалардың тілі өздерінің негізгі коммуникативті қызметін атқармайды.
Психикалық дамуы тежелген балалар (ПДТБ)
Бұл балалардың назары тұрақсыз, жұмысқа қабілеттері біркелкі емес. Олардың жиналуы қиын, әрекеттері қызба, көп алаңдайды.
Олардың көбі сезіну, қабылдау үрдісінде (көру, есту, тактильді) қиыншылықпен қабылдайды. Перцептивті операцияларды орындау жылдамдығы төмен.
Қабылдаған ақпаратты тез ұмытады, көп дәрежеде ауызша жады зардап шегеді.
Өзара әрекеттің жанжалдық түріне жақын. Олар өздерінен кіші жастағы балалармен байланыста болуды қалайды. Ойынға деген қажеттіліктері төмен.
Аутизм спектрі бұзушылықтарымен балалар
Аутизм – аурудың әсерінен әдеттегі ойлау бұзылған, шынайы өмірден адамның қиял және мұң әлеміне кетуі. Клиникалық нұсқаларда негізгі белгілері:
- қоршаған ортамен байланысқа қажеттіліктің толығымен болмауы;
- қоршаған әлемнен бөлек өзімен-өзі өмір сүруі;
- жақындарына деген, тіпті анасына эмоционалды әрекеттің төмендігі, (аффективті блокада);
- аутизммен қиналатын балалар өте жиі әлсіз тітіркендіргіштерге сезімтал. Мысалы, сағаттың тықылдауы, тұрмыстық құралдардың шуы, краннан судың тамшылауы;
- стереотипті, жұпыны қимылдарға бірқалыпты тәртіптері, например, денесін айналдырып қозғауы немесе басын айналдыруы, аяғының ұшымен секіруі);
- тіл дамуы әр түрлі. Ауыр түрлерінде мутизм байқалады(сөйлеуді толық жоғалту), кейбір ауруларда жоғары вербализм – бала үнемі өзіне ұнаған сөзді немесе буындарды айта береді;
- оларға тән көру тәртібі, көзге қарауы өте өткір, «жүгіру көзқарас» немесе сырт қарау.
Мұндай мәселелерімен баланың дамуына жеке ұстаным маңызды.
Ерекше білім беру қажеттіліктерін анықтау.
Ерекше білім беру қажеттіліктерімен балалар тобы. Ерекше білім беру қажеттіліктері (ЕББҚ) – әлемдік қоғамдастықтың көптеген елдерінде тараған түсінік, инклюзивті білім беру ұстанымдарына сәйкес әр оқушының табысты оқуы үшін назар тудырады. Қазақстанда мұндай балаларға «білім беруде үнемі немесе уақытша қиындық тудыратын, денсаулықтары нашар, арнайы оқу бағдарламаларын қажет ететін балаларды жатқызады». ЭЫДҰ елдерінде ((Экономикалық ынтымақтастық және дамуды ұйымдастыру) термин «ерекше білім беру қажеттіліктері» физикалық, психикалық ерекшеліктерімен, сезіну және тәртібі бұзылуымен, созылмалы ауруларымен балаларға, ұзақ уақыт ауруханада немесе үйде ұзақ емделу өтетін балаларға, эмоционалды мәселелерімен балаларға, қолайсыз отбасы балаларына, жетім балаларға немесе ата-аналарының қамқорынсыз қалған балаларға, босқындар балаларына көрсетіледі. Бұл терминді дарынды балаларға да қолдануға болады, өйткені олар да ерекше қажеттілік тілейді –дарынның дамуына және тұлға сапаларының ашылуына. Дамудың қазіргі заманғы кезеңінде инклюзивті білім келесі түрде ұсынылады – бұл оқушылардың психологиялық-педагогикалық, әлеуметтік және өзге көмегі, қажеттіліктері, оларсыз сапалы білім алу мүмкін емес. Ерекше білім беру қажеттіліктерімен балаларды келесі топтарға бөледі:
1-топ. Психологиялық физикалық дамуы бұзылған балалар: есту, көру, зияткерлік, сөйлеу тілі, тірек-қимыл аппараты, психикалық дамуының тежелуі және эмоционалды-еркінің бұзылуымен.
2-топ. Оқытудағы спецификалық қиындықтарымен, тәртіп және эмоционалды мәселелерімен. Спецификалық қиындықтар жеке пәндерді меңгеруде байқалады: жазу, оқу немесе есеп (дисграфия, дислексия, дискалькулия). Бұл қиындықтар әдетте, уақытша сипатта болады және оларды мамандардың көмегі арқылы жеңуге болады. Тәртіп және эмоционалды мәселелер дамудың ерекше мәселелері салдарынан болуы мүмкін (гипербелсенділік синдромы назардың жетіспеуі, аутизмнің дөрекі емес түрі).
3-топ. Білім алушыларда әлеуметтік-психологиялық, экономикалық, тілдік, мәдени себептермен ерекше білім алу қажеттіліктері туындайды. Бұған шағын әлеуметтік және педагогикалық немқұрайлылық аз қамтылған отбасы балалары немесе тиісті көңіл бөлінбеген әлеуметтік тәуекел балалары(ішетін ата-аналар, нашақорлар және т.б.)
Екінші және үшінші топтың оқушылары көбінесе психологиялық медициналық-педагогикалық консультацияға қаралмайды. Жалпы білім беретін мектеп бұл топтарды да өз назарында ұстап, оларға көмек көрсетулері қажет.
Пайдаланылған әдебиет:
